O convite chegou dende /ABANCA e /AFUNDACIÓN, que organizaban unha serie de homenaxes ao poeta venezolano no noso país, despois de recoller o Premio García Lorca. En Santiago de Compostela xunto a Miriam Reyes, en Vigo xunto a Anxo Angueira e Manuel Bragado, e na Coruña na tarde onte, xunto a Luis Pousa e eu mesma.
Non vou recoller aquí os méritos, traxectoria ou galardóns, que son moitos, do escritor.
Só me gustaría deixar testemuña de emoción grande que sentín ao coñecelo e poder conversar con el de poesía.
Quizáis a inmersión das últimas semanas na súa obra permitiume asedialo a preguntas antes do diálogo. Son moitos os poemas nos que a palabra e o silencio, o traballo do poeta, esa procura, que un non escolle como di el, pero tamén esa concepción do desexo que está en AMANTE, unha elegancia que fuxe do carnal pero que se rexistra no corpo.
Falar de Valente, dos místicos (Miguel de Molinos ecoando aínda), chegar ao Zen, ao breve como modelo no que o poema se expande, esa necesidade de condensación, os seus alquimistas, que son sobre todo poetas, ese debullar en Basho, e os amores literarios, Ajmatova, Zimmer, Pound…
Na arte do tirador de arco, converterse en centro exacto, apuntar sobre si mesmo, sendo tirador e branco.
Imborrábel a lucidez, a xenerosidade falando da construcción do poema ou contando segredos.
Imborrábel a saraiva na conversa sobre Venezuela con Milena González Cadenas, o escritor Antonio Germán López Ortega e a artista plástica Nela Ochoa de López e o xornalista Luis Pousa.
Ler xuntos na Cronoloxía, coma nenos que comparten pupitre. Feliz. Agradecida.
Do encontro os recados. A gravidade.O poder da palabra.
ARS POÉTICA.
Que cada palabra lleve lo que dice.
Que sea como el temblor que la sostiene.
Que se mantenga como un latido.
No he de proferir adornada falsedad ni poner tinta dudosa ni añadir brillos a lo que es.
Este me obliga a oírme. Pero estamos aquí para decir verdad.
Seamos reales.
Quiero exactitudes aterradoras.
Tiemblo cuando creo que me falsifico. Debo llevar en peso mis palabras. Me poseen tanto como yo a ellas.
Si no me veo bien, dime tú, tú que m conoces, mi mentira, señálame la impostura, restriégame la estafa.
Te lo agradeceré, en serio. Enloquezco por corresponderme.
Sé mi ojo, espérame en la noche y divísame, escrútame, sacúdeme.
Rafael Cadenas.
Os preparativos. Cubrila de papel de seda, entre a la da roupa, na maleta. Levala á Sorbonne Nouvelle Paris III onde me agardaba o entusiasmo do alumnado do Centro de Estudos Galegos de Paris (CEGA).
Pode que levala comigo, co pánico de escachar o vidro na viaxe.
Pode que regresala.
Sentín, ao meter a man na bolsa prateada (que ben podería ter sido chisteira), o frío, a expectación, e tamén que estaba a piques de amosar un dos meus bens máis caros. Linlles o poema que no pouso. Linlles a autopoética: Das que me fan herdeira. Falei do que si e do que tamén. Penso que foi a conversa diante das fiestras abisais, as mangas afaroladas.
A man de Gonzalo Vázquez, que defendeu o espazo para que a voz. Podería escribir os detalles mínimos, as preguntas curiosas dos asistentes, podería repetir os suspiros que entrecortaban o meu discurso ao falarlles da experiencia croissant.
O que non podo é recuperar a potencia da materia, a presenza do vidro que presidiu o encontro, tamén no Instituto Cervantes. (O minuto diante do escaparate de Louis Vuitton contigo, na noite xeada).
Tampouco importa que a materia, a materia, a obsesión na materia.
Pero vou facer coma se estivese nun recital e lles contase a media voz, na entreluz, que a botella apareceu perto de onde me criei o outono no que o pouso se escribía. E que o vidro francés refulxiu unha tarde mentres andaba ás castañas, na horta dunha casa desafiuzada había décadas. O pozo infindo na procura da historia transparente. Quizáis xa non deba falar da terra, dos tesouros que para a nena a terra gardou sempre.
O desamparo. O abandono. Daquela mellor o texto:
o remedio do DOCTEUR PINARD
chegou dende PARIS-COURBEVOIE
á casa do Mión
a botella
contiña a debilidade da recén parida
o calcio anegadao
as xaculatorias
e agora
nin rastro doos cinco fillos
e o vidro francés abono
dos castiñeiros da horta
Será o venres 30 de novembro, da man de Gonzalo Vázquez. Baixo o título: Das que me fan herdeira. Un pracer para min.
Levo así semanas. A ponencia para Paris. Había de regresar á estantería Pizarnik, unha ducia de arquivadores A-Z e andeis de libros compoñen o meu universo poético sobre a arxentina. Alí todo o traballo para a tese. Daquela, pánico a que lle pasara algo ao meu arquivo, pensaba, poden rir, nunha caixa forte, nun lugar no que nin a auga, nin o lume. Pánico a que anos de traballo, a que aquelas fotocopias chegadas de tódalas partes do mundo, se esvaeceran. Penso naquilo e véxome algo máis nova, as horas na cadeira, fisioterapia para a boneca, o abafo máis inexplicábel, a empatía máis fonda. E non era unha moza tan impresionábel ou si?
Regreso dende hai semanas a este arquivo. Os apuntamentos nas marxes, as frechas, os suliñados, as distintas tintas que marcan épocas tamén distintas, ningún debuxo. A caligrafía máis coidada. Centos de fichas en cartóns raiados. O método. A reverencia máis rigorosa polo método, ata a obsesión. Descubrir que a obsesión é o que nos salva.
Todo, todo para chegar ao volume azulnoite de capas duras, cosido por un artesán en Santiago, as letras douradas: La obra poética de Alejandra Pizarnik. Arquitectura de un desencuentro.
Volvín ao arquivo unha tarde deste novembro e tódolos clips enferruxados. Despois de case cinco anos pensei que non pasaría absolutamente nada se todo o andel desaparecera. Lembrei aquela teima da caixa forte. Rin. Sentín algo de lástima por aquela investigadora exhausta nos derradeiros meses.
Ferruxe nos ósos. Pero de súpeto un papeliño, unha fosforescencia que se desprende dalgún dos arquivadores, e un verso, a rapaza de cabelo longo con 20 anos reaparece, enérxica, acompáñaa un vendaval, a conmoción intacta da hora en que lin a Pizarnik por vez primeira. Cando non sabía da fondura do pozo, da espreita esgotadora na palabra.
Cada paso.
Destino: PARIS.
Falaba hai uns días da escrita como terapia nunhas xornadas de Lingua e Usos que organiza a Universidade. Foi un encontro interesante. Compartía mesa con Goretti Sanmartín e con Ánxel Vázquez de la Cruz, autor desa obra revelación que é Luz de Tebra (que recomendo con efusión).
Nun momento da conversa saiu o tema do respecto pola poesía. E un dos asistentes, interesado pola cuestión, escribiume preguntándome que pensaba sobre iso.
E sempre a oportunidade de reflexionar sobre a poesía e o poético. Argallei esa mañá unha resposta que anunciaba horas de axexar na palabra. Así foi. Respecto. E a procura no diccionario precisa a intuición na resposta que lle daba ao asistente e que se plantexaba nestes termos:
Coido que ese respecto pola poesía é algo que moitos herdamos, sen xustificación ou con ela. Atreveríame a dicir que case inherente ao estatus deste xénero é esa distancia que moitos interpoñen co verso.
Pero mira, velaí está, respecto-distancia. Non é o mesmo aínda que o
pareza.
A poesía, achégome a ela coma á forma sacra da palabra, unha vía de acceso ao sublime.
Pero hai outras formas de distancia indesexábeis: medo, desleixo, abandono.
Hai moitos xeitos de achegarse á poesía, e todos, todos, comezamos por un camiño de intuicións, máis ou menos emocional, máis ou menos intelectual.
Interésame a conmoción, a amósega inevitábel cando experimentamos o poético. Por iso o sacro, a necesidade de preservalo, de honralo.
Máis ou menos isto escribía no mail desta mañá. Recoñezo agora certa vaguidade, falta de profundización.
E na noite volvo ao diccionario da RAG e aí está:
Respecto: Actitude ou sentimento que fai que sexa tratada con consideración unha persoa ou cousa.
Respecto: Sentimento de inquietude que se experimenta ante algo perigoso.
Ás veces, nos obradoiros o que me atopo é unha mestura das dúas, con predominancia da segunda.Temor do que non se sabe, do que non se entende, máis que considerar a poesía perigosa, o que hai é a sensación de inaccesibilidade, de entelecheia abstracta destinada só a lectores experimentados.
Inevitábel a cuestión: Quen se encargou de que esa idea calase tan fondo? Quizáis unha concepción reduccionista e elitista do xénero, tamén o intento dende a educación de abordar a literatura case exclusivamente como comentario de texto. Onde queda a pulsión?
E as preguntas que se repiten:
Que significa? Que quere dicir con isto? Non entendo nada.
Atallalas con estoutras:
Que che fai sentir? Que che produce? Gústache?
Nalgún momento a atención pola emoción estética perdeuse-desviouse en favor dunha comprensión máis intelectual da poesía.
Por suposto, é o contacto da pulsión e a fondura intelectual a que fai estalar en fractais o encontro poético.
Precisamente de aí provén o respecto, a consideración inevitábel da poesía e non á inversa.
Pero se alguén quere achegarse á poesía e me pregunta, téñoo claro: é unha cuestión de sensibilidade, primeiro sempre a intuición.
Talento. Esa era a proposta. A promesa. A expectativa do TEDxGalicia 2010: Cara unha sociedade movida polo talento.
Entrar no auditoriodo CGAC e a estética de TED tan inmediata e recoñecíbel. As charlas magníficas de Barry Schwartz e Ken Robinson.
A proposta local: sete ponentes. Seis homes, unha muller. Cinco charlas en castelán, dúas en galego. No auditorio 100 persoas.
Non quero facer unha lista de críticas, sobre todo porque creo que o importante foi que se fixese. É doado subestimar a organización que require un evento destas características. E eu quero felicitar á organización polo esforzo, polo traballo.
Quizáis a chave resida nas expectativas que xenera a marca TED, o formato global que tódolos asistentes coñecíamos. A esencia de TED é a calidade do contido, a capacidade de comunicación dos ponentes, a vangarda na análise de calquera das áreas que toca.
Teríame gustado asistir a un encontro con ideas orixinais, xeniais. Neste sentido a filosofía de TED é diáfana. Os ponentes non se limitan a expoñer un tema, se non que focalizan a súa intervención nun concepto, centrando a súa aportación, a súa análise nel, diseccionándoo ó máximo. Abren moitas fiestras (verticais, horizontais, transversais) a partir dese centro. Son inspiradores, estimulantes. Algúns mesmo crean un corredor novo no cerebro de quen os escoita.
Hai unha cita de Chomsky que fala por si soa: “Non deberíamos estar buscando herois, deberíamos estar buscando boas ideas”.
TED sabe iso. Por iso os seus poñentes son como son.
Poucos conceptos tan potentes como un auditorio que vai escoitar a alguén que ten algo que dicir.
Seguro que TEDxGalicia 2011 saberá aproveitar mellor iso.
Despois de ler unha definición canónica de feminismo a primeira pregunta que me devolve da palabra á realidade é: hai alguén que poda non selo? E sen embargo, e sen embargo.
O convite feito pola AELG e a Universidade de Vigo para participar no V Ciclo de mesas redondas: Escritores/as na universidade deume a oportunidade fascinante de achegarme, case de forma perversa, esquizofrénica, se prefiren, á miña obra. A distancia. O desdobramento. O tema era a relación entre o feminismo e as nosas poéticas, Estíbaliz Espinosa era a outra escritora convidada, presentábanos Anxo Angueira (Pensa nao, Pensa nao, Pensa nao).
Presentei un grafo con catro conceptos: Xenealoxía, Terra, Victoria, Encrucillada e catro referentes: G. Sand, H. Cixous, R. de Castro, S. de Beauvoir.
Oito fíos entretecidos na miña poética. E para chegar a eles a revisión dalgunhas escritoras admiradas, de teóricas fundamentais, de referentes imprecindíbeis no feminismo en Galiza: XohanaTorres, M. Xosé Queizán, Pilar García Negro, Eva Veiga, Chus Pato, Ana Romaní, Marilar Aleixandre, María Reimóndez…
Fago unha escolma dos meus textos e ispo a engranaxe poética diante das universitarias e universitarios que nos van escoitar. Pero a premura, a precipitación.
Rosalía. O referente poético primeiro, as estrofas dos cantares fosilizados na memoria. A admiración pola sofisticación da orixe. E si, eu herdeira, filla, aí, recoñecendo a débeda, o discurso feminista que ela inventou para nós, e por riba do mundo a potencia poética de de Castro, o traballo extraordinario coa palabra, para descubrir que a vangarda/escrita entre os sucos.
Diapositivas a clareo. O eu poético infantil, testemuña de sete instantes do mesmo movimento. O modelo primeiro, a nai e o sacrificio, a herdanza, a reubicación imprescindíbel da muller no mundo. O ideal feminino que desboto, sen beleza de tísica, en favor da muller que coñezo, verdade. A TERRA, transversal, fundamento do que son, tamén na escrita. E chego a Beauvoir e ás demáis, e chego á teoría por elas, polas que me preceden, as que me compoñen, as que nunca escoitaron eses nomes.
O pouso do fume. A perfección que doe no río d’abaixo, o biscoito de G. Sand (“É máis difícil facer un biscoito que escreber unha novela”) e a miña proposta de que todo sexan competencias, a imposibilidade de renunciar a un legado que se me transmitiu como integrante da tribo, da xenealoxía de esfolladoras. Renuncia = traizón. Daquela as mans fortes/que tantas bolas de ovo fixeron, daquela restaurar o lugar que lle corresponde ao matriarcado anónimo, daquela o zurcido emblema.
Hai no recoñecimento explícito do conflicto un desexo de victoria, a necesidade de que esta sexa íntima primeiro, a definición da muller por si propia, H. Cixous, a muller que define á muller, unha Ophelia que se arreda do masculino para poder ser.
E neste mesmo recoñecimento as encrucilladas das que fala María Reimóndez, as eternas. E a través delas chegar ás propias: crear daquela un espazo exclusivo onde poder ser? Tentar acceder aos espazos de poder, dominados tradicionalmente por homes?
(E todo o que non: a entrevista a Ana Romaní, o feminismo dos oitenta, Yves Sant Laurent, a crúa realidade que recollen os artigos de Reimóndez, a conversa con Estíbaliz, o impacto brutal da lectura de El segundo sexo, tódolos nomes de Simone, o primeiro traballo da carreira, Alfonsina, Belli, Peri Rossi, Silvina e Victoria, Biagioni, Pizarnik na entrevista de SUR sobre a situación da muller, o cuarto, o maldito cuarto, solitude en hauteur, a revista Andaina e o artigo sobre as amas de cría, o poemario, Ortega y Gasset, a anécdota que contaba a bisavoa sobre Emilia Pardo Bazán, Berger, o conxunto de ensaios feministas nos que o obvio, o libriño O traballo extradoméstico da muller galega 1900-1936, as militancias, A palabra silenciada, algúns estudos de xénero, ese poema de Eva Veiga, o cabelo ao garçon …)
Ao final confeso que o que intento apreixar na miña escrita é, coma no cadro de Hunt, o espertar da conciencia, os instantes primeiros da muller que se recoñece a si mesma e que deixa un legado valiosísimo á testemuña que ha de escribilo, para que unha das dúas non se ortigue.
Mañá, ás 16:30, participo no 2º Seminario Internacional de Vangarda Hispanoamericana que ten lugar na Facultade de Filoloxía da Universidade da Coruña.
Si, falarei de Pizarnik, da tensión que define a súa arte poética, da oscilación entre linguaxe e silencio, da frustración da literalidade, do engano da palabra, do abismo e do desencontro.
no
las palabras no hacen el amor
hacen la ausencia
si digo agua ¿beberé?
si digo pan ¿comeré?
Mañá, ás 20:30, celébranse na AECO as segundas xornadas culturais “Lembranzas dos nosos maiores: Lendas ao pé da torre”. O historiador Felipe Senén participa cunha ponencia sobre as prazas da Coruña, e eu levarei un traballo sobre a emigración e o porto. Teño a sorte de contar cun material gráfico magnífico, unha galería de fotos de Manuel Ferrol, que a súa filla Patricia se brindou a expoñer mañá durante a ponencia.
Recobrar a memoria da emigración non só foi traer ao pensamento os libros de historia da escola, revisar publicacións diversas, monográficos. Desta vez puiden escribir a emigración como ma contaron, como me transmitiron que a viviran algúns familiares e amigos. Lembrei a redacción de 6º de EXB para lingua galega, aquel folio e medio de palabras sobre o avó que marchara a Cuba en dúas ocasións. Véxome alí de pé, fronte aos compañeiros, de costas ao encerado.(Dende a fiestra unha hortiña con repolos, lembro iso porque me gustaba mirala. No medio da Coruña, a carón do Corte Inglés, alí sobrevivía unha horta.)
Nas últimas semanas recuperei algo daquel tempo: a fascinación que a nova daquelas viaxes transoceánicas me causou sendo cativa. Non era polos vinte días de viaxe, nin pola maleta de cartón, nin sequera polo medo ao descoñecido; a pregunta que me facía era: como alguén puido regresar dunha odisea así?
A Asociación de Empresarias da Coruña celebra unhas xornadas de política lingüística arredor da Torre de Hércules e algúns personaxes populares da Coruña dos anos 50.
A xornalista e poeta Cristina Corral presentará a ponencia “Lendas ao pé da Torre: do folclore Irlandés ao Galego”, e eu mostrarei o traballo “Memorias do paseo: algúns personaxes populares da Coruña”.
A cita terá lugar mañá 28 ás 20:30 na sede da Confederación de Empresarios da Coruña (Praza Luis Seoane, Torre 1, entrepranta).
“Lendas ao pé da Torre: Do folclore Irlandés ao Galego“
Sucos: blog de Dores Tembrás 